Χτυπάει το τηλέφωνο το πρωί. Στην άλλη άκρη της γραμμής ο Χαρίλαος.
– Σε ξύπνησα, ρωτάει.
– Σιγά να μην το είχα ανοιχτό αν κοιμόμουν για να με ξυπνήσεις εσύ, του απαντάω και γελάω.
Γελάει κι εκείνος και μετά συγκινημένος μου λέει ότι δεν πήρε για καλό τέτοια ώρα. Πριν μου πει κατάλαβα. «Έφυγε» η Δήμητρα, η μητέρα του Χαρίλαου.
Λύσαμε όσα ζητήματα έπρεπε, κάναμε τις συνεννοήσεις που έπρεπε να κάνουμε, τηλεφωνήσαμε σ’ αυτούς που έπρεπε. Η ώρα περνούσε. Το μυαλό δεν έλεγε να συγκεντρωθεί. Έπρεπε να γράψω μερικά πράγματα για τη Δήμητρα. Έπρεπε να τελειώσω γρήγορα αυτά που «έπρεπε» να γράψω και μετά να γράψω αυτά που «ήθελα» να γράψω. Άλλο τα «έπρεπε» κι άλλο τα «ήθελα». Το μυαλό όμως δεν λειτουργούσε γρήγορα. Κόλλησε. Η Δήμητρα ήταν δικός μας άνθρωπος. Δεν ήταν εύκολο. Οι λέξεις δεν έρχονταν γρήγορα. Ούτε καν οι «έπρεπε». Οι «ήθελα» κολλούσαν όπως ο κόμπος στο λαιμό, αλλά έτσι κι αλλιώς είχαν προτεραιότητα οι «έπρεπε», οπότε οι «ήθελα» ήταν υποχρεωμένες να περιμένουν. Μπορούσαν όμως να γραφτούν μαζί οι «έπρεπε» και οι «ήθελα» και να τις χωρίσω μετά. Αυτή ήταν η καλύτερη λύση.
Η Δήμητρα ήταν ένας άνθρωπος αφιερωμένος στην απελευθέρωση του ανθρώπου από τα δεσμά της μισθωτής σκλαβιάς, ήταν ένας άνθρωπος που πίστευε ότι μπορεί και πρέπει να έρθει μια μέρα που άνθρωπος δεν θα εκμεταλλεύεται τον άνθρωπο και ταύτισε όλη της τη ζωή με αυτήν την ιδέα και αυτόν τον σκοπό. Η Δήμητρα έκανε ότι περνούσε από το χέρι της γι’ αυτόν τον σκοπό και ταυτόχρονα έκανε ότι περνούσε από το χέρι της για να βοηθήσει τον συνάνθρωπό της στις υπάρχουσες συνθήκες, στην καθημερινότητα. Η Δήμητρα ήταν τις περισσότερες φορές χαμογελαστή. Το αυστηρό της ύφος ήταν επιβλητικό. Η εναλλαγή του ύφους της ήταν αρμονική, δασκάλα γαρ! Και ήταν δασκάλα όχι γιατί έκανε μάθημα στο σχολείο στα παιδιά. Ήταν πραγματική δασκάλα γιατί η στάση της και η συμπεριφορά της στην κοινωνία φανέρωναν ότι είναι δασκάλα. Και συνέχισε να είναι δασκάλα και σε μεγάλη ηλικία, γιατί συνέχισε να αγαπάει τα παιδιά και να την αγαπάνε κι αυτά, όπως όταν δίδασκε στο σχολείο και αυτό το γνωρίζουν όσα παιδιά πέρασαν από τα χέρια της, μαζί με αυτά και ο Ιορδάνης.
Καθώς όλα αυτά και άλλα πολλά έπρεπε να μπουν στο χαρτί, χτυπάει το θυροτηλέφωνο. Ο Χαρίλαος και ο Στράτος τελείωσαν τα διαδικαστικά και ήρθαν. Δεν ξέρω γιατί, αλλά ήμουν σίγουρος ότι θα έρθουν και όταν χτύπησε το θυροτηλέφωνο ήξερα ότι ήταν αυτοί. Και ήταν μεγάλη τιμή που ήρθαν να αποχαιρετήσουμε μαζί τη μητέρα τους. Ήταν ευκαιρία να με βοηθήσουν να γράψουμε τα «πρέπει» και τα γράψαμε. Τα «θέλω» δεν μπορεί να τα γράψω με άλλους πάνω από το κεφάλι μου. Έτσι ήπιαμε. Ήπιαμε όπως πίναμε άλλα χρόνια και καθόταν και η Δήμητρα και μας έκανε παρέα και είχε άποψη και συμμετείχε σ’ αυτά που λέγαμε. Όχι γιατί ήταν δασκάλα, αλλά γιατί ήταν διαβασμένη, γιατί είχε γενική παιδεία. Καταλάβαινε τι λέγαμε. Ήπιαμε, μιλήσαμε για τη φιλοσοφία, για τη λογοτεχνία, για την τέχνη, συγκινηθήκαμε. Ήταν σαν να υπήρχε μαζί μας και η Δήμητρα. Σαν να έλεγε για μια ακόμα φορά την άποψή της. Οι ώρες πέρασαν χωρίς να το καταλάβουμε. Φτάσαμε μέχρι τον Αϊνστάιν, τον Ιλιένκοφ, τον Ντοστογιέφσκι, τον Σοπέν, τον Τσαϊκόφσκι, τον Σοστακόβιτς, τον Ραχμάνινοφ, τον Προκόβιεφ. Από την θεωρία της σχετικότητας στον Καρυοθραύστη και από εκεί στο Ναμπούκο και στο χορό των Εβραίων Σκλάβων και μετά στο Opus 35 του Σοπέν. Νομίζω ότι έτσι θα ήθελε να την αποχαιρετήσουμε η Δήμητρα.
Όταν έφυγαν ο Χαρίλαος και ο Στράτος οι λέξεις πετούσαν στην οθόνη. Τα «θέλω» έπρεπε να περιμένουν. Γι’ αυτό και γράφονται πολλές ώρες μετά. Η Δήμητρα έφυγε πλήρης ημερών. Η Δήμητρα ήταν ο ορισμός της σύγχρονης γυναίκας. Γυναίκα που ήταν ισότιμη με τον άντρα όχι γιατί της παραχώρησε αυτήν την ισοτιμία ο Θεόφιλος, ο σύζυγός της ο οποίος είχε ακριβώς την ίδια αγάπη στον άνθρωπο με τη Δήμητρα, ούτε γιατί έζησε σε μια κοινωνία που η ισοτιμία της γυναίκας με τον άντρα ήταν δεδομένη. Η Δήμητρα κατέκτησε αυτήν την ισοτιμία με τη στάση της στην κοινωνία, με τη συμπεριφορά της, με τη μελέτη, με το ύφος της. Η Δήμητρα κέρδισε αυτήν την ισοτιμία με το σπαθί της, γι’ αυτό ήταν ο ορισμός της σύγχρονης γυναίκας. Η Δήμητρα διάβαζε συνεχώς, συζητούσε, σκεφτόταν. Η Δήμητρα είναι παράδειγμα για τις γυναίκες. Σαν αυτήν πρέπει να συμπεριφέρονται και να λειτουργούν οι νέες γυναίκες, όλες οι γυναίκες. Για τη Δήμητρα η γνώση δεν ήταν πατάτες που τις πουλούν με το τσουβάλι στην αγορά. Ήταν μια συνεχής τριβή, μια συνεχής ζύμωση, μια διαρκής διαδικασία που μέσα από αυτήν ο άνθρωπος ανοίγει δρόμους. Η γνώση για τη Δήμητρα δεν ήταν μια τυπική διαδικασία. Ήταν ουσιαστική διαδικασία. Έτσι όπως πρέπει να είναι για όλους.
Η Δήμητρα ήταν Άνθρωπος με κεφαλαίο «Α». Διαπαιδαγώγησε καλά παιδιά, μεταξύ αυτών και τα δικά της παιδιά και τον δικό της εγγονό και σίγουρα θα ήταν περήφανη γι’ αυτούς γιατί πάνω απ’ όλα και οι ίδιοι είναι άνθρωποι. Πέρασαν πολλές ώρες από την ώρα που ο Χαρίλαος μου τηλεφώνησε για να μου πει ότι η Δήμητρα ξεκινούσε το μεγάλο ταξίδι για να πάει να βρει τον Θεόφιλο. Πέρασαν πολλές ώρες για να γίνει αυτή η γραφή. Καλό ταξίδι Δήμητρα. Να δώσεις χαιρετίσματα στο Θεόφιλο. Να δώσεις χαιρετίσματα σε όλους εκείνους που σε περιμένουν γύρω από το ίδιο τραπέζι τρώγοντας και πίνοντας. Να δώσεις ιδιαιτέρως χαιρετίσματα στην Ανδρομάχη. Θα χαρεί. Της έμοιαζες. Δίπλα της θα κάθονται σίγουρα ο Χρηστάκης, ο Πέτρος, η Σόνια. Να τους δώσεις κι αυτούς χαιρετίσματα και να τους πεις καλή αντάμωση.
Καλό ταξίδι Δήμητρα.
Νικηφόρος